Testament to dokument, w którym wyrażona jest ostatnia wola człowieka – jego decyzja o tym, komu przypadnie majątek po śmierci. Z zasady powinien być ostateczny i szanowany. Jednak w praktyce nie każdy testament jest ważny. Zdarza się, że dokument został sporządzony pod wpływem presji, w stanie choroby, przez osobę, która nie była w pełni świadoma swoich działań, lub z naruszeniem wymogów formalnych. Wtedy możliwe jest podważenie testamentu, czyli wykazanie przed sądem, że nie powinien on wywoływać skutków prawnych.

Kiedy można podważyć testament?

Kodeks cywilny przewiduje kilka podstawowych przyczyn nieważności testamentu. Najczęstsze z nich to:

1. Brak zdolności testowania – czyli brak świadomości lub zdolności do podejmowania decyzji.
2. Błąd, groźba lub przymus – gdy testator (osoba sporządzająca testament) działał pod wpływem nacisku.
3. Naruszenie wymogów formalnych – np. brak podpisu, niewłaściwa liczba świadków, błędna forma.

Każda z tych przyczyn musi być udowodniona przed sądem, co w praktyce bywa trudne, ale nie niemożliwe.

Brak zdolności do sporządzenia testamentu

Zgodnie z prawem, testament może sporządzić tylko osoba pełnoletnia i w pełni świadoma. Jeśli w chwili jego podpisania testator był w stanie, który uniemożliwiał świadome i swobodne podjęcie decyzji – testament może zostać uznany za nieważny. Chodzi tu o sytuacje takie jak:

• zaawansowana choroba psychiczna, demencja, Alzheimer,
• silne leki lub środki przeciwbólowe wpływające na świadomość,
• chwilowe zaburzenia świadomości (np. po udarze, operacji, urazie głowy),
• uzależnienie od alkoholu lub innych substancji.

Przykład:

Pan Jerzy, 82 lata, cierpiał na demencję i przebywał w domu opieki. W dniu sporządzenia testamentu miał problemy z pamięcią i rozumieniem sytuacji. Sporządził testament, w którym cały majątek przekazał opiekunce, pomijając dzieci. Po jego śmierci dzieci wniosły sprawę do sądu, powołując biegłego psychiatry, który stwierdził, że w dacie sporządzenia testamentu Pan Jerzy nie był zdolny do świadomego rozporządzania majątkiem. Sąd uznał testament za nieważny.

Testament pod wpływem błędu, groźby lub przymusu

Kolejną przesłanką unieważnienia testamentu jest sytuacja, gdy testator działał pod wpływem błędu lub nacisku.

Błąd to nieprawdziwe przekonanie o jakimś fakcie, które skłoniło testatora do sporządzenia testamentu o określonej treści.

Przymus lub groźba to sytuacja, w której testator został zmuszony do podpisania testamentu – np. przez presję psychiczną lub szantaż.

Przykład:

Pani Helena sporządziła testament, w którym cały majątek zapisała wnuczce, bo uwierzyła, że syn chce ją umieścić w domu opieki. W rzeczywistości to wnuczka wprowadziła ją w błąd.

Po śmierci Pani Heleny sąd uznał, że testament został sporządzony pod wpływem błędu co do zachowania syna – a więc był nieważny.

Inny przykład:

Pan Adam podpisał testament w obecności córki i jej męża, którzy przez kilka miesięcy grozili mu, że „zostanie sam” i „nikt się nim nie zajmie”, jeśli nie zapisze im domu. W takim przypadku mamy do czynienia z testamentem sporządzonym pod przymusem - również nieważnym.

Błędy formalne – pozornie drobne, a mające ogromne znaczenie

Wielu ludzi nie zdaje sobie sprawy, że testament własnoręczny musi być w całości napisany i podpisany przez testatora. Nie może być wydrukowany na komputerze, podpisany inicjałami, ani napisany przez inną osobę. Podobnie testament ustny, podróżny czy notarialny - każdy ma swoje ściśle określone wymogi formalne. Naruszenie któregokolwiek z nich może prowadzić do nieważności.

Przykład:

Pan Tadeusz napisał testament na komputerze, wydrukował i podpisał. Wskazał w nim, że cały majątek przekazuje wnukowi. Po jego śmierci okazało się, że dokument nie ma mocy prawnej - ponieważ nie był własnoręcznie napisany. Sąd uznał testament za nieważny, a majątek przeszedł na spadkobierców ustawowych.

Testament notarialny – też można go podważyć

Choć testament notarialny wydaje się najpewniejszy, również może zostać podważony - choć znacznie trudniej. Najczęściej dzieje się tak, gdy:

• testator w chwili sporządzenia był niezdolny do świadomego działania,
• notariusz nie dopełnił obowiązków (np. nie upewnił się co do stanu świadomości testatora),
• istniał przymus lub błąd co do treści testamentu.

W takich przypadkach sądy często powołują świadków i biegłych, analizując przebieg wizyty u notariusza.

Kto może złożyć wniosek o unieważnienie testamentu?

Prawo do podważenia testamentu przysługuje każdemu, kto ma w tym interes prawny - czyli osobom, które dziedziczyłyby, gdyby testament okazał się nieważny. Najczęściej są to:

• dzieci, wnuki, małżonek, rodzice,
• osoby pominięte w testamencie,
• współspadkobiercy, którzy otrzymali mniejszy udział.

Jak wygląda procedura?

Podważenie testamentu wymaga przeprowadzenia dowodów. Najczęściej są to:

• opinia biegłego psychiatry lub psychologa,
• przesłuchania świadków (np. osób obecnych przy sporządzeniu testamentu),
• dokumentacja medyczna,
• analiza pisma ręcznego (jeśli kwestionowany jest autentyzm).

Sąd ocenia całość materiału i decyduje, czy testament spełniał warunki ważności. Jeśli nie - uznaje go za nieważny w całości lub w części.

Praktyka pokazuje...

Z mojego doświadczenia wynika, że najczęstsze spory dotyczą testamentów sporządzonych w pośpiechu lub w chorobie. Rodzina często ma dobre intencje - chce pomóc starszej osobie - ale nieświadomie narusza przepisy. Bywa też odwrotnie: jedna osoba wywiera wpływ na testatora, by uzyskać korzyść kosztem pozostałych. W takich przypadkach kluczowe jest zebranie dowodów i szybka reakcja - ponieważ z czasem świadkowie zapominają szczegóły, a dokumentacja może zaginąć.

Jak się zabezpieczyć przed sporami?

Najlepszym sposobem, by testament nie został podważony, jest jego sporządzenie u notariusza - w spokojnych warunkach, przy pełnej świadomości i po rozmowie z prawnikiem. Warto też:

• regularnie aktualizować testament,
• unikać niejasnych sformułowań,
• nie sporządzać testamentów „pod wpływem emocji”,
• nie przekazywać decyzji o treści testamentu osobom trzecim.

Dobrze sporządzony testament to nie tylko dokument - to gwarancja, że ostatnia wola zostanie naprawdę uszanowana.

Podsumowanie

Testament można unieważnić, gdy został sporządzony przez osobę niezdolną, pod wpływem nacisku lub niezgodnie z prawem. Każdy przypadek jest jednak indywidualny i wymaga analizy przez sąd. Dlatego jeśli masz wątpliwości co do ważności testamentu - warto zasięgnąć porady prawnika. Czasem wystarczy jedna rozmowa, by ocenić, czy istnieją realne podstawy do jego podważenia.

Potrzebujesz pomocy?

Kancelaria pomaga w sprawach spadkowych, w tym w ocenie ważności testamentów i reprezentowaniu stron przed sądem - skontaktuj się.